INDEPENDENT NEWS

Wellbeing Budget - Te tautoko i ngā tūmanako Māori

Published: Thu 30 May 2019 02:19 PM
Wellbeing Budget - Te tautoko i ngā tūmanako Māori, Moana-Nui-A-Kiwa hoki
30 May 2019
• He pikinga $80 miriona mō Whānau Ora
• Ka nui ake te tautoko mō te reo Māori me ngā reo o te Moana-nui-a-Kiwa
• He pūtea e hāngai ana ki te whakapikinga o te hauora, ngā whare, te mātauranga me ngā pūkenga
• He ara Kaupapa Māori hei whakatika i te hoki ki te hara
• He 2,200 anō o te hunga rangatahi e tautokotia ana e te Ratonga Tautoko Mahi Moana-nui-a-Kiwa
•Ka whakapau i te $56 miriona ki te huaki i te whenua Māori
Ko te aronga nui a Te Pūtea Oranga ko te whakatuwheratanga o ngā ara whakawhānui ake i te titiro a te tangata Māori, tangata Moana-nui-a-Kiwa hoki ki te hāpai i tō rātou ake oranga.
Kia oti i a te hunga Māori, te hunga Moana-nui-a-Kiwa hoki te whakarite i ō rātou ake whāinga, tūmanako oranga hoki, ā, kia whakamahi hoki mātou te kāwanatanga i tō mātou āhei ki te whakarerekē i ngā tikanga me te āwhina hoki i te hunga Māori me te hunga Moana-nui-a-Kiwa ki te whakatutuki i aua tūmanako – ka tīmata pea te whakatinanatanga o te ōritetanga.
Ka taea e tātou te whakarerekē ngā āhuatanga tūroa, mā te whai i te ara kaupapa-whānau ki te oranga, e mahi tahi ana puta noa i te kāwanatanga, mā te whītiki i te pitomata Māori, e whakanui ana i te ahurea Māori, e kauawhi ana i ngā uara o te Moana-nui-a-Kiwa, e whakahoahoa ngātahi ana i ngā kaupapa kōkiri i te taha o te hunga Māori, o te hunga Moana-nui-a-Kiwa hoki.
He Pikinga mā Whānau Ora
Kei te tautoko a Whānau Ora i te tino rangatiratanga, i te mana hoki o te whānau mā te tuku i te mana ki a rātou ki te whakatau i ō rātou ake hiahia, wawata, putanga hoki e hiahiatia ana.
E kī ana te Minita Whānau Ora a Peeni Henare e whakaatuhia ana e te arotake motuhake o Whānau Ora ngā ara nui ki te whakawhanake i te Whānau Ora haere ake nei, haere ake nei.
Ka whakapau Te Pūtea Oranga i te $80 miriona i roto i ngā tau e whā e haere ake nei ki te whakawhānui i te hora me te pānga o Whānau Ora. Hei konei ko te whakapiki ake i ngā ngohe hokohoko kia nui ake te tautoko ki te whānau, me te whakapakaritanga o te whakatau whakaaro ā-rohe me te kawenga takohanga.
Ka tutuki tēnei mā te whakapiki i te whakaritenga hokohoko o nāianei, te whakarato whiringa ā-rohe e hāngai ake ana ki ngā hiahia me ngā tūmanako o ngā whānau, me te whakawhanaketanga o ngā pūkenga me ngā pūmanawa o ngā kaiwhakatere o Whānau Ora.
“Taku tirohanga whānui mō Whānau Ora, ka tika te pūtea kia taea ai te tautoko ngā whānau ki te whakatutuki i ō rātou tūmanako, arā, kia tika te tautoko puta noa i ngā hinonga kāwanatanga, kia taea ai hoki e ngā whānau te whai tūranga matua i te whakatakotoranga whakaaro ā-rohe mō te taha ki Whānau Ora,” te kī a Peeni Henare.
Te whakarauoratanga o te reo Māori
He wāhanga matua o Te Pūtea Oranga o tēnei tau ko te whakarauoratanga o te reo Māori kia piki ake i te tuakiri ā-motu.
E kī ana te Minita Whanaketanga Māori a Nanaia Mahuta kua kaingākau te Karauna ki te whakaritenga kia mōhio te miriona tāngata ki te kōrero Māori ā te tau 2040 i mua rānei ki Aotearoa nei.
“Mā tēnei whakapaunga pūtea e tipu ai te reo Māori puta i ngā kaupapa o te Maihi Karauna, o te Maihi Māori hoki.
“Kia ora rawa atu ai te reo Māori ā te tau 2040 me whakapau kaha tātou katoa ki te whakamahi i te reo kia noho tonu mai hei reo ora,” te kī a Nanaia Mahuta
Tata ki te tekau miriona tāra i roto i te whā tau e tū mai nei ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, ki te arataki i te whakatakoto mahere mā ngā tari kāwanatanga me te tautoko i te pikinga o ngā kaiwhakamāori whai tiwhikete. Ka pau anō he whā miriona tāra ki te utu i ngā ngohe e tautoko ana i te whakatairanga o te mana me te whakamahinga o te reo Māori mō ngā tāngata katoa o Aotearoa.
“He taonga te reo Māori hei whakapakari i te hononga i waenga i te Karauna me te iwi Māori. He mea nui hoki te reo ki ngā mahi tāpoi o Aotearoa, me te mahi tauhokohoko ā-ao,” e kī ana a Nanaia Mahuta.
Ko tā te Rautaki Maihi Karauna he whakarite i te kaingākau puta i te kāwanatanga me ngā hinonga kāwanatanga ki te tiaki me te whakatairanga i te reo mō ngā uri whakaheke e tū mai nei.
Ka whakapaua he ono miriona tāra ki te tautoko i te whakatinanatanga o te tauira haumi kāhui a Te Mātāwai e aronui ana ki te hapori, me ōna tohutohu kaupapahere rautaki e pa ana ki te Maihi Karauna me Te Whare o Te Reo Mauri Ora. Kua tohua ka haere te pūtea ki ngā iwi, me ngā huinga reo Māori e waru puta noa i te motu.
Kei Te Pūtea hoki he tekau mā whā miriona tāra hei tautoko i Te Māngai Pāho ki te waihanga i ngā ihirangi reo Māori auaha hei whakatairanga i te reo Māori me ngā whāinga whakawhanake ahurea whānui.
“E whakaatuhia ana e ēnei kaupapa kōkiri te kaingākau o te Kāwanatanga ki te tautoko i te reo Māori i te Tau ā-Ao o ngā Reo Taketake a UNESCO 2019.
“Kei te mihi au ki ēnei kaupapa kōkiri a Te Pūtea i runga i te mea koia tētahi o ngā tino ara kia kīia ai ‘He tangata nō Aotearoa tātou’,” te kī a Nanaia Mahuta.
He pikinga mō ngā reo o Te Moana-nui-a-Kiwa
Ehara i te mea kei te kōrero ngā reo ka whakamahia e tātou mō tātou anake, engari mō te wāhi i reira tātou. Ka kōrero ki tō tātou toi whenua, ki tō tātou tuakiri, ki tō tātou mārama ki te take i konei tātou.
Engari kei te raru ngā reo o te Moana-nui-a-Kiwa. Ki te paku kore tātou ināianei ka ngaro pea he pātaka tino mīharo nei kua kīkī ki te mātauranga ki te ahurea, otirā, ki te toi whenua mō ā tātou tāngata o te Moana-nui-a-Kiwa.
Ka whakapau rua tekau miriona tāra Te Pūtea Oranga ā ngā tau e whā e tū mai nei kia taea ai e te Manatū mō ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa te whakatū Wae Reo Moana-nui-a-Kiwa, me tētahi huinga o ngā mahi tautoko e mātua whakarite i te oranga o ngā reo o te Moana-nui-a-Kiwa.
Te Hāpai ake i te Mātauranga me te Mahi
Ka whakapau Te Pūtea Oranga i te whā tekau mā rua miriona tāra ā ngā tau e toru e tū mai nei ki te tautoko i ngā ākonga Māori ki te eke panuku i te mātauranga mā te patu i te kore ōritetanga, i te aukatinga iwi, i te whakaaro kino i roto i te tikanga o te motu, he tautoko hoki i ngā whānau ki te whai wāhi atu ki te mātauranga.
E kī ana te Minita Tuarua Mātauranga a Kelvin Davis ka whakapiki tēnei kaupapa kōkiri i ngā pūmanawa o ngā kaimahi mātauranga ki te tautoko i te ekenga panuku a te Māori, me te panoni i ngā wheako ako a ngā ākonga Māori.
Ka whakapau Te Pūtea Oranga i te rua tekau mā whiti ira whā miriona tāra i te whā tau e tū mai nei kia mātua whakarite kei ngā ākonga Moana-nui-a-Kiwa me ō rātou whānau ngā pūkenga, te mātauranga me ngā ara ōrite ki te whai i te ara o te mātauranga ahakoa he aha te ara. Hei konei ko te whakapau pūtea ki te Pacific PowerUP, he hōtaka mātauranga e ngana ana ki te tautoko i ngā mātua, i ngā whānau me ngā hapori Moana-nui-a-Kiwa ki te hāpai ake i te akoako o ā rātou tamariki.
E kī ana te Minita Tuarua mō te Mātauranga a Jenny Salesa he whānui ngā kaupapa kōkiri ka hāpaitia e te whakapaunga o tēnei pūtea, e whai ana kia hāpai me te pupuri i te ekenga panuku o ngā ākonga Moana-nui-a-Kiwa katoa, ō rātou whānau, o te hapori anō hoki.
Ka tuku hoki Te Pūtea 2019 i te tekau mā whā ira rima miriona tāra ki te Manatū mō ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa ki te whakatipu ara mō ngā rangatahi kāore ā rātou mahi, mātauranga, whakangungu rānei.
Mā tēnei pūtea ka nui ake te mahi tahi me ngā kaiwhakarato Moana-nui-a-Kiwa i Tāmaki Makaurau, Te Whanganui a-Tara, Ōtautahi hoki ki te tautoko i te hunga rangatahi Moana-nui-a-Kiwa 2,200 mā roto i te Ratonga Tautoko Mahi o te Moana-nui-a-Kiwa.
Ka tukuna he rua tekau mā ono ira ono miriona tāra mā te Tahua Tipu ā-Takiwā ki te whakawhānui ake i He Poutama Rangatahi hei tautoko i te hunga rangatahi kāore e mahi ana, kāore i te kura, kāore i te whai i te whakangungu, ā, ka mate pea te noho mahi kore mō te wā roa.
E mea ana te Minita Mahi a Willie Jackson mā tēnei whakapaunga pūtea ki ngā kaupapa ako pūkenga kimi mahi ka whakahaeretia ā-hapori, i ētahi o ngā hapori, rohe hoki kei tawhiti kē atu, e waihanga ara ana ki te mahi pūmau, amaru hoki.
Te panoni i te Rūnanga Pakihi Moana-nui-a-Kiwa
Kei te tautoko Te Pūtea 2019 i te tautoko nui mai a ngā hapori Moana-nui-a-Kiwa ki te ōhanga o Aotearoa ki te pikinga o te tekau mā tahi miriona tāra ā ngā tau e whā e tū mai nei hei whakapiki i te Rūnanga Pakihi Moana-nui-a-Kiwa.
Mā tēnei pūtea e whakawhānui ake te whakaratonga o ngā ratonga pakihi, ka tautoko hoki i ngā ngohe ahumahi me ngā ngohe whakawhanaketanga ōhanga a te hapori e arotahi ana ki te whakatipuranga o ngā pakihi Moana-nui-a-Kiwa me ngā ara mahi puta noa i Aotearoa, ki tua atu hoki.
Kei roto hoki i tēnei ko te rangahau, te aromatawaitanga, me te arotakenga o te awhina mai o ngā tāngata o te Moana-nui-a-Kiwa ki te ōhanga o Aotearoa.
E kī ana te Minita mō ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa a Aupito William Sio e aro pū ana Te Pūtea Oranga ki ngā reo o ngā hapori Moana-nui-a-Kiwa, e whakamana ana hoki i aua hapori kia tipu kia pūmau ai ō rātou ekenga panuku.
Te whakapiki i te Hauora me te Oranga o te iwi Māori me ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa
Ka tuku Te Pūtea Oranga i te tekau mā rua miriona tāra ki te hōtaka mate rūmātiki ki te whakaheke i te pānga mai o taua mate ki te iwi Māori, ki ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa me te tautoko i te whakahaerenga tika o taua mate.
E mea ana te Minita Tuarua Hauora a Jenny Salesa ka tautoko tēnei whakapaunga pūtea i te whakawhanaketanga me te whakatinanatanga o ngā rongoā rūmātiki auaha he kaupapa ka whakahaerehia e te hapori.
“Kua kitea he nui ake ngā hua o ngā kaupapa kōkiri kua āta whakaritea mā te hapori hei whakapiki i ngā putanga hauora mō te iwi Māori, me ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa.”
I tua atu ka whakamahia he kotahi miriona tāra anō o Te Pūtea hei rangahau he pēhea te ara kaupapa-whānau ki te hauora matua e whakapiki i ngā putanga hauora mō te iwi Māori me ngā iwi o te Moana-nui-a-Kiwa.
“Mā te tautohu me te whakawhanake i te ara kaupapa-whānau ki te hauora matua e whakapiki te oranga o ngā tāngata Māori, Moana-nui-a-Kiwa hoki, e āhei ai hoki pea ngā kaiwhakarato hauora ki te tuku i te tautoko e hiahiatia ana ki te whakarato i ngā panonitanga whai hua, pūmau hoki ki ngā ao o te whānau,” tā Peeni Henare.
Ka whakapiki hoki te whakapaunga pūtea ā ngā tau e whā e tū mai nei o te iwi ira waru miriona tāra ki te whakawhanake i ngā kaupapa kōkiri auaha a te hapori Moana-nui-a-Kiwa, tae atu ki ngā kaupapa kōkiri ki te tohatoha i ngā tauira atawhai whai taunakitanga o te Moana-nui-a-Kiwa.
He wāhanga nui o te whakarato i ngā putanga hauora hou nei mā ngā tāngata o te Moana-nui-a-Kiwa ko te whakapiki i te nui o ngā kaimahi hauora Moana-nui-a-Kiwa.
Ka tutuki tēnei mā te tuku pūtea tekau mā whā ira toru miriona tāra i roto i te whā tau e tū mai nei ki tētahi ara whakangungu Moana-nui-a-Kiwa, mai i te Kura Tuarua ki te Mātauranga matua, te wheako mahi me ngā tūnga mahi. Hei konei ko te whakapiki i ngā nēhi me ngā tapuhi whakawhānau pēpi Moana-nui-a-Kiwa.
He ara Kaupapa Māori hei whakatika i te hoki ki te hara
Kei te whakapau Te Pūtea Oranga i te iwa tekau mā waru miriona tāra ki tētahi ara mā te tangata kia uru atu ki tētahi kaupapa Māori, kaupapa-whānau mō te katoa o te wā kei raro ia i te Ara Poutama o Aotearoa, mai i mua i te whiunga tae noa atu ki te hokinga me te whakawhitinga atu ki ō rātou hapori.
Ko te aronga tuatahi ko ngā tāne Māori i raro i te 30 tau, i runga i te mea kei te kaha hara tonu tēnei rōpū he kaha anō te hoki ki te whare herehere.
E kī ana te Minita Kelvin Davis he mea nui tēnei whakapaunga pūtea ki te whakarerekētanga o te āhua o te mahi a te Ara Poutama kia whati i te hoki atu, hoki atu ki te hara, ka mutu, ki te whare herehere.
“Kei te whakaae mātou kāore te pūnaha i te mahi mō te nuinga o te iwi Māori.
“He panoni pūnaha, he panoni ahurea tēnei mō ngā whare herehere. He ara hou tēnei mō te hunga kua mauherea me ā rātou whānau kia hīkoi ngātahi,” tā Kelvin Davis.
Hei konei ko te toru tekau mā rima miriona tāra i roto i te whā tau kia whakamahi i te kaupapa Whanau Ora ki te whakaheke i te hoki ki te hara me te whakapiki i ngā putanga, me te oranga mō ngā whānau.
“Ka wareware i a tātou he whānau tō ngā tāngata kei roto i ngā whare herehere. Kei te whai a Whānau Ora ki te tautoko i te mana o te whānau mā te āwhina i a rātou ki te whakarite whāinga mā rātou me te tohu i a rātou ki ngā ratonga me ngā tautoko e hiahiatia ana, me te pupuri tonu i ngā hononga ki ngā mema o te whānau,” te kōrero a Peeni Henare.
Te huaki i te whenua Māori
Ka whakapau pūtea Te Pūtea Oranga ki te huaki i pitomata o te whenua Māori kāore i te whakamahia, ko te rima tekau mā ono ira tahi miriona tāra i roto i te whā tau ki te whakatinana i te Hōtaka Whenua Māori.
Mā tēnei whakapaunga e whakarite he ratonga tohutohu mā te kaipupuri Whenua Māori hei āwhina i a rātou ki te whakawhanake i tētahi mahere ki te whakamahi i tō rātou whenua, rauemi hoki me te tautoko i ngā tūmanako o te whānau.
E kī ana te Minita Whanaketanga Māori a Nanaia Mahuta ka aro te hōtaka Whenua Māori ki ngā rohe e toru i te tuatahi: Te Tai tokerau, Waikato-Waiariki me te Tairāwhiti.
“I tēnei wā he wero nui ngā ture me ngā tikanga matatini mō te whakamahinga o te whenua, nō reira he aukatinga nui tērā mō ngā kaipupuri whenua Māori. Ka whakatikangia ēnei mā te aronga nui ki ngā panoni ture whāiti.
“E whakaatuhia ana e te rangahau o tēnei wā kāore anō kia whakawhanaketia he 600,000 heketea, tata ki te 40 ōrau o te whenua Māori i tēnei wā. Mā te hōtaka Whenua Māori e āwhina ngā Kaipupuri Whenua kia uru ki tō rātou whenua, me te whakawhanake i te whenua mō ngā whakatipuranga o te ao e tū mai nei,” te kī a Nanaia Mahuta.
ends

Next in New Zealand politics

Ruawai Leader Slams Kaipara Council In Battle Over $400k Property
By: Susan Botting - Local Democracy Reporter
Another ‘Stolen Generation’ Enabled By Court Ruling On Waitangi Tribunal Summons
By: Te Pati Maori
Die In for Palestine Marks ANZAC day
By: Peace Action Wellington
Penny Drops – But What About Seymour And Peters?
By: New Zealand Labour Party
PM Announces Changes To Portfolios
By: New Zealand Government
Just 1 In 6 Oppose ‘Three Strikes’ - Poll
By: Family First New Zealand
View as: DESKTOP | MOBILE © Scoop Media